Türklerin Dini Tarihinde Atalar Kültü

TÜRKLERİN DİNİ TARİHİNDE ATALAR KÜLTÜ

Türklerin dini tarihindeki atalar kültü konusuna girmeden önce, atalar kültü inancının içeriğine ve diğer milletlerdeki atalar kültü inancına değinmek gerekir. İnsanoğlunun soyundan geldiği kimselere karşı tabii ve fıtrî olarak her zaman duymakta olduğu saygı ve sevginin zaman zaman aşırı bir şekle dönüşmesi, ataları ölümlerinden sonra da çeşitli şekillerde yaşatma fikrini ve çabasını doğurmuştur. Öte yandan ruhların yaşamaya devam ettiğine inanılmakla birlikte bu yaşama keyfiyetinin bilinmemesi veya yanlış değerlendirilmesi, ilkin ölülerin ruhlarından korkup çekinmeye, daha sonra da onlara tapınmaya yol açmıştır.

Atalar kültü ailenin ölmüş üyelerine karşı saygı, tâzim ve korkuyu ifade eder. Saygı ve tâzim esasen hayatta iken büyüklere, yaşlılara, özellikle baba ve atalara karşı duyulan ilgi ve yakınlıktan kaynaklanır. Korku ise ata ruhlarının mekân ve zamana bağlı olmaksızın geriye döneceği, yaşayanlara zarar verebileceği inanç ve endişesinden ileri gelir. Her iki durumda da ata ruhlarının hayattaki insanlarla ilişkisinin devam ettiği inancı esastır.

Atalar kültünün paleolitik devreden kalma izleri vardır ve bu izler özellikle ilkel kabilelerde (en çok Afrika, Güney ve Doğu Asya, Okyanus adaları) yaygındır. Bu kabileler ölen atanın mânevî varlığının yeryüzünde kaldığına ve geridekileri olumlu veya olumsuz yönlerde etkileyebileceğine, ekinlerin ve hayvanların verimli olmasını, insan neslinin çoğalmasını sağlayabileceğine inanırlar; bu yüzden onlara yemek, meyve ve çeşitli hediyeler sunar, kurbanlar keser, adlarına ve anılarına büyük taşlar dikerler; heykeller ve maskelerle onları

temsilî olarak canlandırmaya çalışırlar.

Atalar kültünün en belirgin şekli Çin’de asırlar boyunca hâkim geleneklerden biri olarak sürdürülmüş ve daha sonra oradan Japonya’ya geçmiştir. Çin’de halkın ata ruhları için kurban sunup sunmadığı yolunda elimizde yeterli bilgi olmasa da geleneksel Çin aristokrasisi atalarının ruhlarının kaderlerini etkilediklerine, ceza ve mükâfat verdiklerine, kendi neslinden gelenlerden tâzim töreni ve itaat istediklerine inanırdı. Çin evlerinde özel bir dolapta veya bölmede muhafaza edilen atalara ait levhalar önünde belirli vesilelerle törenler yapılırdı. Atalara ait eşyanın bulunduğu bu dolap, asil ve zengin tabakada artık küçük birer tapınak haline getirilmiştir. Burada, levhaları bulunan atalara danışılır, bazı kehanet yolları ile onların arzuları öğrenilmek istenirdi. Atalara ait tapınaklarda onlara kurbanlar sunulurdu. Konfüçyüsçülüğün bazı ekolleri atalara tapınmayı daha da geliştirmiş, defin, yas ve kurban âyinlerindeki ayrıntıları belirlemiştir. Chou hânedanı zamanında ölüler için tablet dikme âdeti ortaya çıkmıştır

(tahminen m. ö. 350).

Eski Çin’de ata ruhları için yedinci ayın on beşinci günü bir tören yapılırdı. Ayrıca üçüncü ayda bir de ilkbahar kabir şenliği vardı. Bu şenlikte kabirler ziyaret edilir, onarılır,

süslenir ve ata ruhlarına yiyecek sunulurdu.

Şintoizm’de öldükten sonra ruhun devamı konusunda müphem bir inanç varken Konfüçyüsçülüğün V. yüzyılda Japonya’ya girmesi sonucu bu inanç ve atalar kültü gelişerek

zamanla Şinto’nun aslî rüknü haline geldi.

Eski Türkler’de de Çin ve Japon geleneklerindeki kadar ayrıntılı olmamakla birlikte atalar kültü mevcuttu. Onlarda ayrıca ata ruhlarına kurban da kesilirdi.

Yahudi ve hıristiyan geleneğinde atalar kültü ile ilgili az da olsa bazı bilgilere rastlanmaktadır. Ahd-i Atîk’te, bazı ölülere ulûhiyyet nisbet edildiğine dair ifadeler mevcuttur (İşaya, 8/19). Ayrıca Ahd-i Atîk’te sık sık geçen ve insan şeklindeki ev tanrılarının tasvirlerinin ismi olarak kullanılan Terafim’in (I. Samuel, 19/13) aslında ataların imajı olduğu ileri sürülmektedir. Diğer taraftan Ahd-i Atîk’te ölülere yiyecek takdimi ile ilgili bilgiler de vardır (Tesniye, 26/14). H. Spencer, dinin kaynağının atalara tapınma olduğunu ileri sürmüştür. Fakat diğer evrim nazariyeleri gibi H. Spencer’in görüşü de tenkit edilmiştir (bk. DİN).

Çin ve Japon kültürlerindeki kadar güçlü, ayrıntılı, kuralları belirlenmiş ve yaygınlaşmış olmamakla birlikte İslâm’dan önce Araplar arasında da bir tür atalar kültü mevcuttu. Nitekim onlar Kur’an’ın daveti, Hz. Muhammed’in tebliği karşısında, “Biz atalarımızı hangi yol üzere bulduysak o yoldan gider, o yoldan ayrılmayız” diyerek atalarına bağlılıklarını ifade etmişlerdi (bk. el-Bakara 2/170; el-Mâide 5/104; el-A‘râf 7/28, 70; et-Tevbe 9/23; Lokmân 31/21; Sebe’ 34/43; es-Sâffât 37/69, 70; ez-Zuhruf 43/22). Araplar’da, aralarında insan şeklinde olanları da bulunan (meselâ İsaf ve Nâile) putlar (sanem-esnâm) yanında, yine önemli kimseler ve bilhassa kahramanlar adına dikilen dikili taşlar da (nusub-ensâb) vardı. Fakat her aile için kendi atalarına yönelmiş bir kültten söz etmek güçtür. Şu kadar var ki Hz. Peygamber’in başlangıçta kabirleri ziyaret etmeyi, oraları bir ibadet mahalli olarak kullanmayı yasaklaması, Câhiliye devri aile ve kabilelerinin ecdat kabirlerini bir ibadet yeri olarak kabul ettiklerini, kabirdekilerin ruhlarına

taptıklarını göstermektedir (bk. Cevad Ali, VI, 48).

İslâm dini tevhid inancı üzerinde ısrarla durmuş, şirkin ve putperestliğin her çeşidini yasaklamıştır; ana babaya, ecdada saygıyı emretmişse de bu saygı ve sevginin onları putlaştıracak dereceye vardırılmasını, onlara tapınılmasını şirkin bir çeşidi saymış ve kesinlikle haram kılmıştır. İslâm dininde sadece ataları putlaştırmak değil onların bâtıl olan âdet ve telakkilerine bağlanmak, bunu bir ibadet haline getirmek de yasaklanmıştır. Ayrıca ata ruhlarının yaşayanları olumlu veya olumsuz yönde etkilediği şeklindeki bir düşünceye de İslâmiyet’te yer verilmemiştir.

Türklerin dinsel geçmişlerinin en önemli unsurlarından birisi de kuşkusuz atalara olan saygı ve onlar için tanrıya kurban kesmek olarak görülmektedir. Temelde Türklerin inancındaki atalara saygı gösterilmesi natürizm, animizm ve totemizmden çok farklıdır. Bunun yanında birçok bilim adamı atalara gösterilen bu saygıyı dinsel bir tapınma şekli olarak varsaymışlardır. Yalnız burada aydınlatılması gereken konu Türklerin, atalarına olan tapınması değil ölen atalarının kendilerine yardım etmesi ya da cezalandıracağı inancı konusudur. Ölen babaları ve ataları geride kalanlara iyilik ve kötülük yapabileceği inancı geçmişten günümüze süregelmektedir. Ve aynı zamanda buna dayanarak iyilik ve kötülük açısından atalar kültü ve ölüler kültünü ayrı olarak düşünmek gerekmektedir. Ataların yardımına ve iyiliklerine ancak saygıdeğer ve toplumda önemi olan kişiler erişebilmektedir.

Asya Hunları her yıl ataları için kurban kesmekteydi. Yalnızca Hunlar değil birçok Türk budunları da ataları için törenler düzenlerdi. Kurganlara kurbanlar sunulurdu ve belirli günlerde oralara uğranırdı. Göktürkler ve Uygurlar bahar aylarında yüksek yerlere çıkar Tanrıya ve ataların ruhuna kurbanlar sunardı. Temelde ve genelde bütün Türk milletlerinde kurban ana dinsel geleneklerin başlarında gelmiştir ve önemli bir gereklilik olarak yerine getirilmiştir. Hatta Türkler ölmüşlerini uçmağa değerli araç-gereçlerle gömmüşlerdir ve özel kurganlar yani anıt mezarlar yapmışlardır. Ve Türkler bu kurganları yağmalamayı savaş nedeni olarak görmüşlerdir. Atilla’nın 477 yılında Margos psikoposunun Türk kurganlarını yağmalayıp, soyması üzerine Balkan seferi düzenlemesi buna en güzel örnektir. Yine M.Ö. 79 da ise Hunlar Moğol boyu olan Ohuanlarla bu yüzden savaşmışlardır. Çünkü kurganlar yağmalanarak atalarının ruhları rahatsız edilmiş ve de saygısızlık yapılmıştır. Buradan çıkarılacak sonuç Türklerin atalarına tapmadığı, saygı ve sevgilerini gösterdiğidir.

Altaylılar, Yakutlar ve Moğollarda töz denilen şekiller bulunmaktaydı ve ataların ruhlarını simgelemekteydi. Bunlar; ağaçtan,  deriden, keçeden ve kabuktan yapılırdı. Günümüzde ise Altaylıların ana tözü, baba tözü olarak simge bulundurmaları buna kanıttır. Ayrıca saygı duyulan ve ölen kamların da tözleri bulunurdu. Çin kaynaklarından ise Göktürklerin töz taşıdıklarının geçtiğini bilmekteyiz. Bunlar yıllıklarda “Tanrıların Simgesi” adıyla geçmektedir. Ama bu tanıtım Türklere göre tanrıların simgesi olarak değil atalarının bir anısı olarak algılanmalıdır. Uygurlu Ebu Gazi Batur Han da bu konuya açıklık getirerek şöyle der; “Bir kişinin yakını ölünce kugurcak yapar onu saklardı”.  Altay Türkleri de bu simgeleri ataları ve tanrı için yapmışlardır.

Türkler genelde tözleri; tavşan, ayı, kartal şeklinde yapardı. Yakutlar genellikle kuş simgelerini kullanmışlardır. Kuş simgesinin seçilmesinin temelinde Göktanrının yüceliği ve aşkınlığının simgelenmesi düşüncesi yatmaktadır. Bu şekilde tanrıya atıfta bulunulurdu. Ayrıca 12 hayvanlı Türk takvimini kullanan Türkler bu şekilde doğadaki varlıklara değer verdiğini gösterdiler ve saygı duyduklarını bu şekilde özdeşleştirerek aktardılar.

Reşidüddinin menkıbesinde 24 Oğuz boyunun kuşlarla simgelendiği görülür. Cengiz Hanın da 12 Türk budununun simgesi olarak bir damga-uran yani savaş parolasının kullandığını biliyoruz. Bazı bilim adamlarının tersine Türkler doğadakilere tapmamış ve doğadaki varlıkların Tanrının insana armağanı olduğunu düşünmüşlerdir. Türklerde soylarının kurt v.b. varlıklara dayandırılması ise efsanelerde bulunmaktadır. Ama bu Türklere göre simgesel olup bahsi geçen varlıkların kişiliklerine ve özelliklerine sahip çıkılmasıdır. Sonuç olarak Türkler; Gök Tanrı ve ataları için, dağlara, mağaralara ve kurganlara önem vermiş, oralarda tören düzenleyip, kurbanlar kesmişlerdir. Günümüzde de Türkler mezar ziyaretleri yapmayı sürdürürler ve ölen kişilerin anılarının olduğu yerler Türklerin uğrak yerleridir.

Kaynak: (Günay Tümer, Atalar Kültü, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 04; sayfa: 42, 1991)

   (Harun Güngör, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, 2015)